doctor at home: โปลิโอ (Poliomyelitis)

[siritidaphon]

doctor at home: โปลิโอ (Poliomyelitis)

โปลิโอ หรือที่รู้จักกันในชื่อ โรคไขสันหลังอักเสบจากเชื้อไวรัส เป็นโรคติดเชื้อรุนแรงที่เกิดจาก ไวรัสโปลิโอ (Poliovirus) ซึ่งเป็นไวรัสในกลุ่มเอ็นเทอโรไวรัส (Enterovirus) ไวรัสนี้จะเข้าสู่ร่างกายและสามารถทำลายระบบประสาทส่วนกลาง โดยเฉพาะเซลล์ประสาทสั่งการในไขสันหลัง ทำให้กล้ามเนื้ออ่อนแรงและนำไปสู่ภาวะอัมพาตได้

แม้ว่าปัจจุบันโรคโปลิโอจะพบได้น้อยมากในประเทศไทยและหลายประเทศทั่วโลก เนื่องจากมีการรณรงค์ฉีดวัคซีนอย่างกว้างขวาง แต่ก็ยังมีความสำคัญที่จะต้องทำความเข้าใจเกี่ยวกับโรคนี้

สาเหตุ
เกิดจากการติดเชื้อ ไวรัสโปลิโอ (Poliovirus) ซึ่งมี 3 สายพันธุ์ (Type 1, Type 2, Type 3) การติดเชื้อสามารถเกิดขึ้นได้จากการปนเปื้อนของอุจจาระในอาหารหรือน้ำดื่ม (fecal-oral route) เป็นหลัก รวมถึงการสัมผัสกับสารคัดหลั่งจากผู้ป่วย เช่น น้ำลาย หรือเสมหะที่ปนเปื้อนเชื้อไวรัส

การแพร่กระจายของเชื้อ
ทางการติดต่อจากอุจจาระสู่ปาก (Fecal-oral route): เป็นช่องทางหลักที่เชื้อแพร่กระจาย โดยเฉพาะอย่างยิ่งในพื้นที่ที่มีสุขอนามัยไม่ดี หรือการเข้าถึงน้ำสะอาดและระบบสุขาภิบาลยังไม่ทั่วถึง
ทางการหายใจ: พบได้น้อยกว่า เช่น การไอ จามของผู้ติดเชื้อที่นำเชื้อเข้าสู่ร่างกายทางเดินหายใจ แต่ก็สามารถเกิดขึ้นได้

อาการ
ผู้ติดเชื้อไวรัสโปลิโอส่วนใหญ่ (ประมาณ 95%) มักไม่แสดงอาการ หรือมีอาการเพียงเล็กน้อยคล้ายไข้หวัดทั่วไป อย่างไรก็ตาม ในกรณีที่รุนแรง ไวรัสสามารถเข้าสู่ระบบประสาทและทำให้เกิดอาการดังนี้:

โปลิโอชนิดไม่มีอาการอัมพาต (Abortive Polio / Non-paralytic Polio):

มีไข้ ปวดศีรษะ เจ็บคอ คลื่นไส้ อาเจียน
ปวดเมื่อยกล้ามเนื้อ
คอแข็ง
อ่อนเพลีย
อาการเหล่านี้มักหายได้เองภายใน 1-10 วัน

โปลิโอชนิดมีอาการอัมพาต (Paralytic Polio):

เป็นภาวะที่รุนแรงที่สุด แม้จะพบได้น้อย (ประมาณ 0.1-1% ของผู้ติดเชื้อทั้งหมด)
อาการนำ: มักมีอาการคล้ายไข้หวัดนำมาก่อน
กล้ามเนื้ออ่อนแรงเฉียบพลัน: กล้ามเนื้ออ่อนแรงอย่างรวดเร็ว (Acute Flaccid Paralysis) ซึ่งมักเกิดขึ้นไม่สมมาตรกัน เช่น แขนข้างหนึ่งอ่อนแรง แต่ขาอีกข้างหนึ่งปกติ
อาการอัมพาต: มักเกิดขึ้นที่ขามากกว่าแขน แต่ก็สามารถเกิดได้ที่กล้ามเนื้อส่วนอื่นๆ ของร่างกาย รวมถึงกล้ามเนื้อที่ควบคุมการหายใจและกล้ามเนื้อที่เกี่ยวกับการกลืน
กล้ามเนื้อฝ่อลีบ: เมื่อเวลาผ่านไป กล้ามเนื้อที่อ่อนแรงจะฝ่อลีบลงเรื่อยๆ
ภาวะแทรกซ้อน: หากกล้ามเนื้อที่ควบคุมการหายใจได้รับผลกระทบ อาจทำให้เสียชีวิตได้

การวินิจฉัย
ซักประวัติและตรวจร่างกาย: โดยเฉพาะการตรวจกล้ามเนื้อและระบบประสาท
การเก็บตัวอย่างส่งตรวจ:
อุจจาระ: เป็นวิธีมาตรฐานในการตรวจหาไวรัส
สารคัดหลั่งในคอ
น้ำไขสันหลัง: ในกรณีที่สงสัยว่ามีการติดเชื้อในระบบประสาท


การรักษา
ปัจจุบัน ยังไม่มียาปฏิชีวนะหรือยาต้านไวรัสใดที่สามารถรักษาโรคโปลิโอให้หายขาดได้โดยตรง การรักษาจึงเน้นไปที่การประคับประคองอาการและลดภาวะแทรกซ้อน:

การบรรเทาอาการ: ให้ยาแก้ปวด ลดไข้
การทำกายภาพบำบัด: เพื่อฟื้นฟูความแข็งแรงของกล้ามเนื้อ ป้องกันการหดรั้งของข้อ และช่วยให้ผู้ป่วยกลับมาใช้ชีวิตได้มากที่สุด
การใช้เครื่องช่วยหายใจ: หากกล้ามเนื้อที่ควบคุมการหายใจอ่อนแรง
การผ่าตัดแก้ไขความพิการ: ในบางกรณีที่เกิดความผิดรูปของกระดูกหรือข้อต่อ

การป้องกัน
การฉีดวัคซีน เป็นวิธีที่มีประสิทธิภาพที่สุดและเป็นหัวใจสำคัญในการป้องกันโรคโปลิโอ รวมถึงการกำจัดโรคโปลิโอให้หมดไปจากโลกใบนี้ ปัจจุบันมีวัคซีนโปลิโอ 2 ชนิดหลักๆ ที่ใช้กันทั่วโลก:

วัคซีนโปลิโอชนิดรับประทาน (Oral Polio Vaccine - OPV):

เป็นวัคซีนชนิดเชื้อเป็นอ่อนฤทธิ์
มีประสิทธิภาพในการสร้างภูมิคุ้มกันในลำไส้ ทำให้ยับยั้งการแพร่กระจายของไวรัสได้ดีในชุมชน
ให้โดยการหยอดปาก
มีความเสี่ยงน้อยมากที่จะทำให้เกิดอาการอัมพาตจากวัคซีน (Vaccine-Associated Paralytic Polio - VAPP)


วัคซีนโปลิโอชนิดฉีด (Inactivated Polio Vaccine - IPV):

เป็นวัคซีนชนิดเชื้อตาย
ให้โดยการฉีด
ไม่สามารถทำให้เกิดอาการอัมพาตจากวัคซีนได้เลย (มีความปลอดภัยสูงกว่าในแง่นี้)
สร้างภูมิคุ้มกันในเลือดได้ดีเยี่ยม

คำแนะนำ:
ในประเทศไทย เด็กทุกคนจะได้รับวัคซีนโปลิโอตามแผนการสร้างเสริมภูมิคุ้มกันโรคของกระทรวงสาธารณสุข ซึ่งรวมทั้ง OPV และ IPV การเข้ารับวัคซีนให้ครบถ้วนตามกำหนดเวลาเป็นสิ่งสำคัญอย่างยิ่งในการปกป้องลูกหลานจากโรคโปลิโอ และช่วยให้โลกของเราปราศจากโรคร้ายนี้อย่างถาวร

หากมีข้อสงสัยเกี่ยวกับการฉีดวัคซีนโปลิโอ หรือพบเห็นผู้ป่วยที่มีอาการเข้าข่าย ควรรีบปรึกษาแพทย์หรือเจ้าหน้าที่สาธารณสุขทันทีครับ